فصل 16- آموزش

آمارهاي ارائه­ شده در اين فصل در مورد وضعيت سواد در سرشماري‌هاي انجام­ شده، آموزش رسمي در سطوح عمومي و عالي، مبارزه با بي‌سوادي بزرگسالان و آموزش فني و حرفه‌اي غيررسمي مي‌باشد.

آموزش رسمي در كشور به دو بخش عمومي و عالي تقسيم مي‌شود:

آموزش عمومی شامل دوره‌هاي ابتدايي، راهنمايي، متوسطه‌ی عمومي و فني و حرفه‌اي مي‌باشد و مسئوليت اجراي آن با وزارت آموزش و پرورش است.

فارغ­ التحصيلان دبيرستان‌ها پس از اخذ مدرك ديپلم و گذراندن دوره‌ی پيش ­دانشگاهي و موفقيت در آزمون ورودي دانشگاه‌ها، تحصيلات عالي خود را آغاز مي‌كنند كه داراي سطوح كارداني، كارشناسي، كارشناسي­ارشد و دكتراي حرفه‌اي و تخصصي مي‌باشد.

شايان ذكر است علاوه بر دانشگاه‌ها و مراكز آموزش عالي وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، دانشگاه آزاد اسلامي نيز به طور مستقل به پذيرش دانشجو و ارائه‌ی خدمات آموزشي در سطوح عالي اقدام مي‌كند.

اولين سالنامه‌ی رسمي وزارت فرهنگ در سال 1297  هجري شمسي شامل آمار دوره‌هاي ابتدايي، متوسطه‌ و عالي، چاپ و منتشر شد. در دومين سالنامه‌ی وزارت فرهنگ كه در سال 1305 منتشر شد؛ آمار دانش‌آموزان و دانشجويان به طور مقايسه‌اي براي سه سال تحصيلي (02-1301)، (03-1302) و (04-1303) ارائـه شـد. اين آمـارها از سال 1305 به بعد، به طـور مرتـب جمع‌آوري و به صورت سـالانه منتشر شـده است. از سـال 1343 تـاكـنون، آمـار مربوط به دانـش‌آمــوزان توســط وزارت آموزش و پـرورش انتشار مي‌يابــد. فعاليت‌هاي مربـــوط به سوادآموزي بزرگسالان نيز كه در سال 1334 آغاز شده بود پس از پيروزي انقلاب اسلامي توسط سازمان نهضت سوادآموزي ادامه يافت. اين سازمان از بدو تأسيس در سال 1358، آمار فعاليت‌هاي خود را به طور منظم جمع‌آوري و ارائه مي‌نمايد.

در حال حاضر اطلاعات مربوط به آموزش عالي در كشور توسط وزارت علوم، تحقيقات و فناوري و دانشگاه آزاد اسلامي تهيه و ارائه مي‌شود.

اطلاعات تهيه­ شده توسط وزارت علوم، تحقيقات و فناوري كليه‌ی مراكز آموزش عالي تحت پوشش اين وزارتخانه و يا وابسته به وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها يا نهادهايي مانند وزارت آموزش و پرورش، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، و… را در بر مي‌گيرد كه مدرك اعطايي توسط آنان مورد تأييد وزارت علوم، تحقيقات و فناوري مي‌باشد. اطلاعات مربوط به دانشگاه آزاد اسلامي نيز توسط اين دانشگاه به طور جداگانه جمع‌آوري و ارائه مي‌شود.

علاوه بر اطلاعات فوق، ارائه‌ی آمار مربوط به اداره كل آموزش فني و حرفه‌اي استان نيز از سال 1377 در اين فصل آغاز شده است. اين سازمان در سال 1359 با ادغام صندوق‌هاي كارآموزي، مراكز تعليمات حرفه‌اي و كانون‌هاي كارآموزي كه در گذشته عهده‌دار آموزش‌هاي فني و حرفه‌اي كشور بودند، به وجود آمد و فعاليت‌هاي خود را تحت پوشش وزارت كار و امور اجتماعي آغاز نمود.

مركز آمـار ايـران نيز با انجـام سرشمـاري عمومـي نفوس و مسكن كه هر ده سال يكبار صورت مي‌گيرد، با گردآوري اطلاعات كلي مانند وضع سواد و دوره‌ی تحصيلي، ميزان باسوادي و تغييرات آن را به دست مي‌آورد. در مورد آمار ارائه ­شده توضيح نكات زير ضروري است:

1- ارقام مربوط به آموزشگاه‌ها براي دوره‌هاي مختلف تحصيلي لزوماً به معناي تعداد ساختمان‌هاي اختصاص  داده­ شده براي اين دوره‌ها نمي‌باشد. براي مثال چنانچه يك ساختمان در طول سال تحصيلي در ساعات مختلف روز به تناوب مورداستفاده دوره‌هاي ابتدايي و راهنمايي قرار گيرد، اين ساختمان (آموزشگاه) دو بار در آمار منظور خواهد شد. همچنين آمار مربوط به كلاس‌هاي دوره‌هاي مختلف تحصيلي نيز به همين روش محاسبه مي‌شود.

2- لازم به ذکر است به دلیل عدم همکاری  و ناقص بودن اطلاعات مرکز آموزش عالی استان، اطلاعات از مؤسسه‌ی پژوهش و برنامه‌ریزی آموزش عالی کشور دریافت شده است و همچنین جداول مربوط به دانشگاه آزاد استان از مرکز اطلاعات آمار و کامپیوتری سازمان مرکزی دانشگاه آزاد اسلامی کشور دریافت و ارائه شده است.

تعاريف و مفاهيم به ­كار رفته در اين فصل به شرح زير است:

باسواد: كليه ­ی كساني كه مي‌توانند متن ساده‌اي را به فارسي و يا هر زبان ديگري بخوانند و بنويسند، باسواد تلقي مي‌شوند. در سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1345، كليه‌ی كساني كه حداقل داراي گواهينامه‌ی سال اول ابتدايي بوده‌اند، در سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1355، كليه‌ی نوآموزان سال اول ابتـدايي و سوادآموزان كلاس‌هاي اكابر و پيكار با بي‌سوادي و در سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1365 و آمارگيري جاري جمعيت 1370 و سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1375، 1385و 1390كليه‌ی نوآموزان سال اول ابتدايي و سوادآموزان كلاس‌هاي نهضت سوادآموزي نيـز باسـواد شنــاخته شــده‌انـد.   

وضــعيت ســواد در سرشماري عمومي سال 1335 از افراد 10ساله و بيش­تر، در سرشماري عمومي سال 1345 از افراد 7 ساله و بيش­تر و در سرشماري‌هاي عمومي سال‌هاي 1355، 1365 طرح آمارگيري جاري جمعيت 1370 و سرشماري عمومي 1375، 1385و 1390 از افراد 6 ساله و بيش­تر سئوال شده است.

نقاط شهري، نقاط روستايي و جمعيت ساكن: رجوع شود به تعاريف و مفاهيم « فصل 2- جمعيت».

كاركنان آموزشي، دفتري و اداري (شاغل در وزارت آموزش و پرورش): كاركنان آموزشي شامل معلم، مدير و معلم ورزش است و كاركنان دفتري و اداري شامل متصدي آزمايشگاه و كارگاه، مراقب بهداشت، مربي پرورشي، مدير، ناظم يا معاون، كتابدار، كارمند اداري و دفتردار مي‌باشد.

تحصيل: منظور از تحصيل اشتغال به تحصيل طبق برنامه‌هاي رسمي آموزشي ايران يا كشورهاي خارجي است. بنابراين، آموزش در دوره‌هاي آموزشي غيررسمي (مانند آموزش زبان در آموزشگاه‌هاي خصوصي يا نزد معلم خصوصي) تحصيل به حساب نيامده است.

آموزش استثنايي: مخصوص آن دسته از اطفال و نوجواناني است كه داراي عقب­ افتادگي ذهني و يا جسمي، معلوليت و اختلال در يادگيري بوده و يا ناسازگار باشند و شامل دوره‌ی آمادگي، ابتدايي، راهنمايي تحصيلي، آموزش متوسطه و آموزش فني و حرفه‌اي مي‌باشد.

دوره‌ی ابتدايي: دوره‌ی ابتدايي 5 سال است  و دانش‌آموز در آغاز تحصيل (اول مهرماه) بايد 6 سال تمام داشته باشد. به دانش‌آموز در صورت موفقيت در پايان دوره، گواهي پايان تعليمات دوره‌ی ابتدايي داده مي‌شود و اجازه مي‌يابد كه در دوره­ی راهنمايي ثبت­ نام كند.

دوره‌ی راهنمايي تحصيلي: دوره‌ی راهنمايي تحصيلي 3 سال است و دانش‌آمـوز در ايــن دوره، علاوه بر علومي كه پيش­نياز دوره‌ی متوسطه است، ساير دروس را نيز آموزش مي‌بيند. براساس معدل‌گيري دروس خاص در طول سه سال تحصيلي، دانش‌آموز به يكي از دو دوره‌ی تحصيلي ” فني و حرفه‌اي“ و يا خدمات و ” آموزش نظري“هدايت مي‌شود و تعرفه‌نامه‌ی ثبت‌نام در يكي از رشته‌هاي تحصيلي كه امتياز لازم را در مورد آن كسب كرده است، دريافت مي‌كند. در پايان اين دوره‌ی سه ساله، به دانش‌آموز در صورت موفقيت، مدرك پايان دوره‌ی عمومي (راهنمايي تحصيلي) داده مي‌شود.

دوره ­ی متوسطه‌ی عمومي (نظام ­قديم): مدت ­اين دوره 4 سال بوده كه سال اول آن عمومي و از سال دوم به بعد دانش‌آموزان براساس نتايج آزمون‌هاي خود مي‌توانستند در هر يك از گرايش‌هاي نظري (شامل رشته‌هاي علوم انساني، علوم تجربي و رياضي فيزيك) فني و حرفه‌اي به تحصيل بپردازند و در صورت موفقيت در امتحانات به اخذ گواهينامه پايان دوره‌ی متوسطه نايل مي‌شدند.

دوره‌ی متوسطه‌ی عمومي (نظام­ جديد): اين دوره از سال تحصيلي72-1371 ايجاد گرديد و دانش‌آموزان دوره‌ی متوسطه به تدريج براساس اين نظام شروع به تحصيل نمودند. در حال حاضر كل دانش‌آموزان دوره‌ی متوسطه براساس نظام جديد به تحصـيـل اشتـغـال دارنـد. از اين‌ رو، از درج جـداول مربـوط به دانش‌آموزان دوره‌ی نظام قديم متوسطه صرفنظر گرديده است. مدت دوره‌ی نظام ‌‌جديد متوسطه 3 سال مي‌باشد كه پايه‌ی اول آن براي همه رشته‌ها و گرايش‌ها عمومي بوده و در سال دوم دانش‌آموزان  به رشته‌هاي ­نظري (رياضي فيزيك، علوم تجربي و علوم انساني) و فني و حرفه‌اي و كار و دانش تقسيم مي‌شوند و پس از  طي دوره‌ی دو ساله به اخذ ديپلم متوسطه نائل مي‌گردند.

دوره­ ی پيش‌دانشگاهي: مدت اين دوره يك سال مي‌باشد و دانش‌آموزان پس از گذراندن دوره‌ی متوسطه مي‌توانند در يكي از گرايش‌هاي علوم رياضي، علوم تجربي و علوم­ انساني اين دوره را به پايان رسانده و در آزمون سراسري ورود به دانشگاه‌ها شركت كنند.

دوره­ ی پنجم ابتدايي شبانه (بزرگسالان): دوره‌ی تحصيلي يك ساله‌اي است كه براي ثبت‌نام در آن، برخلاف دوره‌ی پنجم ابتدايي روزانه، نيازي به ارائه‌ی مدرك قبولي كلاس پايين‌تر نيست.

دوره‌‌ی عمومي شبانه (بزرگسالان): سطح تحصيلات در اين دوره مطابق دوره‌ی راهنمايي تحصيلي در كلاس‌هاي روزانه بوده و مدت آن 3 سال است.

دوره­ ی تكميلي شبانه (بزرگسالان): تحصيلات در اين دوره مشابه دوره‌ی متوسطه‌ی عمومي يا متوسطه‌ی فني و حرفه‌اي بوده و مدت آن 4 سال است.

دوره‌هاي سازمان نهضت سوادآموزي: دوره‌هاي اين سازمان شامل دوره­ی مقدماتي، دوره‌ی تكميلي، دوره‌ی پاياني و دوره‌ی پنجم مي‌باشد. در دوره‌هاي مقدماتي، تكميلي و پاياني به سوادآموزان، خواندن و نوشتن كلمات و متون ساده فارسي و نيز انجام محاسبات رياضي تعليم داده مي‌شود. پس از پايان دوره‌هاي فوق سوادآموزان براي شركت در دوره‌ی پنجم آماده مي‌شوند. در دوره‌ی پنجم، سوادآموزان مانند دانش‌آموزان پايه‌ی پنجم ابتدايي آموزش و پرورش تحصيل مي‌كنند و مي‌توانند با شركت در امتحانات نهايي اين وزارتخانه به مقاطع بالاتر تحصيلي ارتقا يابند.

سوادآموز بزرگسال:‍ به فردي اطلاق مي‌شود كه با بيش از 10سال سن، از تحصيل در نظام آموزشي رسمي كشور بازمانده باشد و در كلاس‌هاي بزرگسالان نهضت سوادآموزي ثبت‌نام ‌كند.

سوادآموزان لازم‌التعليم: افرادي هستند كه در سنين 7 تا 18سال قرار دارند و به علت عدم دسترسي به دبستان‌هاي آموزش و پرورش در مناطق روستايي و يا بالابودن سن كه مانع از تحصيل آنان در دبستان‌هاي مزبور

مي‌باشد، توسط  آموزش ياران نهضت سوادآموزي تعليم داده­ مي‌شوند. نظام‌ آموزشي لازم­ التعليم نهضت سوادآموزي كه اين افراد را تحت پوشش دارد، همانند دوره‌ی ابتدايي آموزش و پرورش شامل 5 پايه مي‌باشد.

سواد‌آموز قبول­ شده: به سواد‌آموزي كه در امتحانات پايان دوره موفق به كسب نمرات قبولي گرديده، سوادآموز قبول­ شده در امتحان گفته مي‌شود.

دوره‌ی تربيت­ معلم: دوره‌ی تربيت­ معلم 2 سال است و كساني كه داراي مدرك ديپلم هستند و دوره‌ی 2 ساله‌ی ترييت­ معلم را در اين مراكز به پايان رسانند، به اخذ مدرك كارداني در رشته ­ی مربوطه نايل مي‌شوند.

دانشگاه: به مؤسسه‌ی آموزش عالي گفته مي‌شود كه حداقل از سه دانشكده يا دو دانشكده و دو آموزشكده تشكيل شده باشد. وجه تمايز دانشگاه از ساير مراكز آموزش عالي، فعاليت در دوره‌هاي كارشناسي­ ارشد و دكترا است.

 دانشگاه‌ها با توجه به نوع و زمينه‌هاي فعاليت خود به سه گروه تقسيم مي‌شوند:

دانشگاه جامع، دانشگاه تخصصي و دانشگاه علمي‌كاربردي.

مركز آموزش عالي: سازماني است كه از بين دارندگان ديپلم متوسطه يا بالاتر دانشجو مي‌پذيرد و به فارغ­ التحصيلان خود مدرك كارداني يا بالاتر مي‌دهد.

آموزش­ ديدگان (كارآموزان) سازمان آموزش فني و حرفه‌اي كشور: افرادي هستند كه براي فراگرفتن حرفه‌اي خاص، بازآموزي يا ارتقاء مهارت براي مدت معيني در مراكز آموزشي اين سازمان، آموزش مي‌بينند.

مركز آموزش ثابت در سازمان آموزش فني و حرفه‌اي كشور: محلي دولتي، متشكل از حداقل  5 كارگاه آموزشي است كه داراي هويتي قانونمند مي‌باشد و ساختار آن مورد تصويب سازمان مديريت و برنامه‌ريزي وقت كشور بوده است.