مقدمه
سابقه بررسي قيمت‌ها و محاسبه شاخص‌هاي ذي‌ربط در نقاط شهري و روستايي كشور كه در حال حاضر توسط بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران و مركز آمار ايران انجام مي‌گيرد، به شرح زير است:
الف) شاخص بهاي كالاها و خدمات مصرفي در نقاط شهري، شاخص بهاي توليدكننده، شاخص بهاي عمده‌فروشي كالاها و شاخص بهاي كالاهاي صادراتي براي اولين بار، بانك ملي ايران در سال 1315، محاسبه شاخص هزينه زندگي(1) و شاخص بهاي عمده‌فروشي كالاها را در نقاط شهري آغاز كرد.
در سال 1338، با تغيير سال پايه، محاسبه شاخص هزينه زندگي و شاخص بهاي عمده‌فروشي كالاها مورد تجديدنظر قرار گرفت و با تأسيس بانك مركزي ايران در سال 1339، مسئوليت تهيه شاخص‌هاي مذكور، به اين بانك محول شد. بانك مركزي ايران، با توجه به تغييرات قابل ملاحظه در الگوي مصرف خانوارها و تركيب هزينه آن‌ها، سال 1348 را سال پايه قرار داد و تجديدنظر دوم را در محاسبه شاخص هزينه زندگي و شاخص بهاي عمده‌فروشي كالاها به عمل آورد. در سال 1353 تحولاتي در اوضاع اقتصادي كشور پديد آمد و سال مذكور به عنوان سال پايه در نظر گرفته شد. بر همين اساس، محاسبه شاخص‌هاي فوق، براي سومين بار مورد تجديدنظر قرار گرفت.
در سال 1361، با توجه به تغييــرات ايجـاد شـده در الگـوي مصرف خانوارها كه ناشي از تحولات اقتصادي و اجتماعي بعد از انقـلاب اسـلامي بود، ايـن سال به عنـوان سال پايه انتخـاب شـد و تجديدنظر در زمينه محاسبه شاخص‌هاي مذكور به عمل آمد.
در سال 1369، با پايان يافتن جنگ تـحميلي و تـغيـيـر شرايط اقتصـادي، ضـرورت تجديـدنظـر در سـال پايه احساس شـد و اين سـال را بانـك مركـزي به عنوان سال پايه انتخاب كرد.
بانك مركزي در سال 1378، سال پايه را براي "شاخص بهاي كالاها و خدمات مصرفي در مناطق شهري ايران" از سال 1369 به سال 1376 تغيير داد. همچنين اين شاخص از سال 1385 براساس سال پايه 1383 محاسبه و ارائه شده است. لازم به ذكر است از سال 1381 محاسبه اين شاخص در دفتر "شاخص قيمت‌ها"ي مركز آمار ايران آغاز شد و از سال 1390 مقرر شد اطلاعات اين شاخص در سالنامه آماري كشور براساس سال پايه 1381 ارائه شود. شايان ذكر است در سال 1391 اطلاعات اين شاخص براساس سال پايه 1390 توسط دفتر شاخص قيمت مركز آمار ايران محاسبه و در سالنامه آماري كشور قرار گرفت.
محاسبه "شاخص بهاي توليدكننده"، از سال 1369 توسط بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران آغاز شد. از مهم‌ترين موارد استفاده اين شاخص، نشان دادن زود هنگام روند تورم و استفاده از آن در محاسبات ملي براي تعديل قيمت‌هاي جاري به ثابت است.
نشريات "شاخص بهاي توليدكننده" توسط بانك مذكور، به صورت ماهانه و سالانه منتشر مي‌شود.
محاسبه "شاخص بهاي كالاهاي صادراتي"، به منظور نشان دادن تغييرات قيمت كالاهاي صادراتي از سال 1376 آغاز شد. ارقام شاخص بهاي كالاهاي وارداتي و صادراتي در سال‌هاي گذشته بر مبناي اطلاعات به دست آمده از عمده‌فروشاني بود كه واردات و صادرات را انجام مي‌دادند. اما از سال 1382، "شاخص بهاي كالاهاي صادراتي" مندرج در اين فصـل، براساس اطـلاعـات اخـذ شـده از گمرك است و كـل اقـلام صـادراتـي را شـامـل مي‌شود.
لازم به ذكر است از آنجايي كه از سال 1387، اطلاعات مربوط به "شاخص بهاي عمده‌فروشي كالاها در ايران" توليد نمي‌شود، پس از سه سال جداول مربوط به آن (9-20 و 10-20 سالنامه در سال‌هاي گذشته) از سالنامه آماري كشور حذف شد.
ب ) شاخص بهاي كالاها و خدمات مصرفي خانوارها در نقاط روستايي
در سال 1353، مركز آمار ايران براي اولين بار، طرح آمارگيري از قيمت خرده فروشي تعدادي از كالاها و خدمات مصرفي در نقاط روستايي را به مرحله اجرا در آورد و از آن زمان تا مهرماه 1357، نتايج حاصل از آمارگيري‌هاي مذكور را همه ساله به صورت متوسط قيمت كالاها و خدمات مصرفي در نقاط روستايي، در قالب نشريات فصلي و سالانه، منتشر مي‌كرد.
پس از آن، نتايج نيمه دوم سال 1358 و نيمه اول سال 1359 طرح آمارگيري فوق، به صورت متوسط قيمت و شاخص قيمت كالاها و خدمات مصرفي روستايي در اختيار علاقمندان قرار گرفت.
از سال 1361 لغايت سال 1375، شاخص بهاي خرده‌فروشي كالاها و خدمات مصرفي خانوارها در نقاط روستايي، براساس سال پايه 1361 تهيه و منتشر مي‌شد. همچنين در سال 1376، سال 1374 به عنوان سال پايه انتخاب و آمارهاي مورد نظر براي سال‌هاي 1375 لغايت 1383، به تفكيك استان‌ها و كل كشور تهيه و منتشر شده است. در حال حاضر براساس آخرين تجديد نظر، سال 1381 به عنوان سال پايه مبناي محاسبه قرار گرفته است.
تعاريف مفاهيم
شاخص بهاي كالاها و خدمات مصرفي: معيار سنجش تغييرات قيمت تعداد معين و ثابتي از كالاها و خدمات مورد مصرف خانوار نسبت به‌سال پايه، شاخص بهاي كالاها و خدمات مصرفي ناميده مي‌شود.
طبقه‌بندي در گروه‌هاي كالاها و خدمات: طبقه‌بندي كالاها و خدمات در شاخص‌هاي قيمت، براساس ماهيت آن‌ها و طبقه‌بندي‌هاي بين‌المللي و نيازهاي ملي انجام گرفته است، ولي مبناي كلي، طبقه‌بندي پيشنهادي سازمان ملل ( S N A بـراي كـالاها و خـدمات مـصرفي، S I TC براي عمده‌فروشي و ويرايـش سوم I S I C بـراي توليـدكننـده ) مـي‌بـاشـد كــه بنابـر ملاحظات اقتصـاد ايران، تغييـراتـي در آن داده شــده است.
در اين طبقه‌بنـدي‌ها، كـالاهـا و خـدمات به چند گـروه بـزرگ تقسيم مي‌شود كه هر يك از آن‌ها چندين زيرگروه دارد. گروه‌هاي بزرگ را گروه‌هاي اصلي و زير گروه‌هاي آن‌ها را گروه‌هاي فرعي كالاها و خدمات مي‌نامند.
در ضمن، گروه‌هاي كالاها و خدمات برحسب نياز براساس گروه‌هاي اختصاصي نيز طبقه‌بندي مي‌شوند.
سال پايه: سال معين و ثابتي است كه درصد تغييرات شاخص، نسبت به آن سنجيده مي‌شود و عدد شاخص در آن سال برابر 100 است.
ضريب اهميت: سهم هر كالا يا خدمت را در مجموعه كالاها و خدمات مشمول شاخص، ضريب اهميت مي‌‌گويند. در شاخص بهاي كالاها و خدمات مصرفي، سهم هر كالا يا خدمت، نسبت هزينه پرداختي خانوار، براي آن كالا يا خدمت به كل هزينه خانوار مي‌باشد. در شاخص بهاي عمده‌فروشي، سهم هر كالا، ارزش فروش عمده‌فروشي كالا به كل ارزش عمده‌فروشي كالاها مي‌باشد. در شاخص بهاي توليدكننده، سهم هر كالا يا خدمت، نسبت ارزش توليد يا ارزش فروش يك كالا يا خدمت به ارزش توليد و يا فروش مجموعه كالاها و خدمات مي‌باشد.
نقاط شهري: رجوع كنيد به تعاريف و مفاهيم "فصل2- جمعيت".
نقاط روستايي: رجوع‌كنيد به تعاريف و مفاهيم"فصل2- جمعيت".
شاخص بهاي توليد كننده: روند تغييرات قيمت‌ها را از ديدگاه توليدكننده، در بخش‌هاي مختلف اقتصادي مانند كشاورزي، ماهيگيري، صنعت، معدن و خدمات نشان مي‌دهد. قيمت توليدكننده به قيمتي گفته مي‌شود كه خريدار در ازاي خريد كالا به توليدكننده مي‌پردازد و قيمت فروش كالاها و خدمات توليد شده و عرضه شده به عمده‌فروشان، خرده فروشان داخلي و ساير صنايع و يا صادر شده به كشورهاي خارجي را منعكس مي‌كند.
شاخص بهاي كالاهاي صادراتي: تغييرات قيمت كالاهاي صادرشده از كشور را، اين شاخص اندازه‌گيري مي‌كند. كالاهاي صادراتي شامل تمامي كالاهايي است كه به طور كامل در داخل كشور ساخته و صادر مي‌شود يا به صورت كالاي نيمه ساخته و يا مواد اوليه صادر مي‌گردد.
فصل22- شاخص قیمت
