مقدمه
آمارهاي ارائه شده در اين فصل، شامل وضعيت سواد براساس سرشماري‌هاي عمومي نفوس و مسكن، آموزش رسمي در سطوح عمومي و عـالي، همچنين آمـوزش فنـي و حرفـه‌اي غيررسمي مي‌باشد.
آموزش رسمي در كشور، به دو بخش عمومي و عالي تقسيم مي‌شود:
آموزش عمومي شامل دورههاي ابتدايي، راهنمايي، متوسطه عمومي و فني و حرفه‌اي مي‌باشد و مسئوليت اجراي آن با وزارت آموزش و پرورش است.
فارغ‌التحصيلان دبيرستان‌ها، پس از اخذ مدرك ديپلم و گذراندن دوره پيش‌دانشگاهي و موفقيت در آزمون ورودي دانشگاه‌ها، تحصيلات عالي را آغاز مي‌كنند كه شامل سطوح كارداني، كارشناسي، كارشناسي ارشد و دكتراي حرفه‌اي و تخصصي است.
شايان ذكر است، علاوه بر دانشگاه‌ها و مراكز آموزش عالي وابسته به وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، دانشگاه آزاد اسلامي نيز بهطور مستقل به پذيرش دانشجو و ارائه خدمات آموزشي در سطوح عالي اقدام مي‌كند.
اولين سالنامه رسمي وزارت فرهنگ در سال 1297 هجري شمسي، شامل آمار دورههاي ابتدايي، متوسطه و عالي، چاپ و منتشر شد. در دومين سالنامه آماري وزارت فرهنگ كه در سال 1305 منتشر گرديد، آمار دانش‌آموزان و دانشجويان بهطور مقايسه‌اي براي سه سال تحصيلي (1302- 1301)، (1303ـ1302) و (1304ـ 1303) ارائه شد. اين آمارهـا از سال
1305 به بعد، بهطور مرتب جمع‌آوري و به صورت سالانه منتشر شده است. از سال 1343 تا كنون، آمار مربوط به دانش‌آموزان، توسط وزارت آموزش و پرورش انتشار مي‌يابد. فعاليت‌هاي مربوط به سوادآموزي بزرگسالان نيز كه در سال 1334 آغاز شده بود، پس از پيروزي انقلاب اسلامي توسط سازمان نهضت سوادآموزي ادامه يافت. اين سازمان از بدو تأسيس در سال 1358، آمار فعاليت‌هاي خود را بهطور منظم جمع‌آوري و ارائه مينمايد. از سال 1390 دورههاي نظام آموزشي اين سازمان تغيير يافته است.
در حال‌حاضر، اطلاعات مربوط به آموزش عالي در كشور، توسط وزارت علوم، تحقيقات و فناوري و دانشگاه آزاد اسلامي، تهيه و ارائه مي‌شود.
اطلاعات تهيه شده توسط وزارت علوم، تحقيقات و فناوري، تمامي مراكز آموزش عالي تحت پوشش ايـن وزارتخانه و يا وابسته به وزارتخانه‌ها، سازمان‌ها يا نهادهايي مانند وزارت آموزش و پرورش، وزارت بهداشت، درمان و آموزش پزشكي، وزارت نفت، سازمان تربيت بدني و ... را در بر مي‌گيرد كه مـدرك اعطايي توسط آنان، مورد تأييد وزارت علوم، تحقيقات و فناوري است. اطلاعات مربوط به دانشگاه آزاد اسلامي نيز توسط ايـن دانشگاه به طور جداگانه، جمع‌آوري و ارائه مي‌شود.
علاوه بر اين، ارائه آمار مربوط به سازمان آموزش فني و حرفه‌اي‌كشور از سال 1375، در اين فصل آغاز شده است. اين سازمان درسال 1359 با ادغام صندوق‌هاي كارآموزي، مراكز تعليمات حرفه‌اي و كانون‌هاي كارآموزي كه در گذشتـه عهده‌دار آموزش‌هاي فني و حرفه‌اي كشور بودند، به‌‌وجود آمد و فعاليت‌هاي خود را تحت پوشش وزارت تعاون،كار و رفاه اجتماعي آغاز نمود.
مركز آمار ايران نيز با انجام سرشماري عمومي نفوس و مسكن كه هر ده سال يك بار صورت مي‌گيرد، با گردآوري اطلاعات كلي مانند وضع سواد و دورههاي تحصيلي، ميزان باسوادي و تغييرات آن را ارائه مينمايد.
لازم به توضيح است كه طرح سرشماري عمومي نفوس و مسكن از سال 1385 به بعد طبق مصوبه دولت به فاصله زماني 5 ساله انجام مي‌گردد.
در مورد آمار ارائه شده، توضيح نكات زير ضروري است:
1- ارقام مربوط به كاركنان آموزشي، دفتري و اداري، شامل‌كاركنان شاغل در بخش دولت و اعزامي به مدارس غير انتفاعي است.
2- ارقام مربوط به تعداد آموزشگاه‌ها براي دورههاي مختلف تحصيلي، لزوماً به معناي تعداد ساختمان‌هاي اختصاص داده شده براي اين دوره‌ها نمي‌باشد. براي مثال چنانچه يك ساختمان در طول سال تحصيلي در ساعات مختلف روز به تناوب مورد استفاده دورههاي ابتدايي و راهنمايي قرار گيرد، اين ساختمان (آموزشگاه) دوبار در آمار منظور خواهد شد. همچنين آمار مربوط به تعداد كلاس‌هاي دورههاي مختلف تحصيلي نيز به همين روش محاسبه مي‌شود.
تعاريف مفاهيم
باسواد: در سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1390 تمامي كساني كه مي‌توانند متن ساده‌اي را به فارسي و يا هر زبان ديگري بخوانند و بنويسند، خواه مدرك رسمي داشته يا نداشته باشد باسواد تلقي ميشوند. در سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1345، تمامي كساني كه حداقل داراي گواهينامه سال اول ابتدايي بوده‌اند، در سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1355، تمامي نوآموزان سال اول ابتدايي و سوادآموزان كلاس‌هاي اكابر و پيكار با بي‌سوادي و در سرشمـاري عمومي نفوس و مسكن 1365 و آمارگيري جاري جمعيت 1370و سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1375و 1385 تمامي نوآموزان سال اول ابتدايي و سوادآموزان كلاس‌هاي نهضت سوادآموزي نيز باسواد شناخته شده‌اند. وضعيت سواد در سرشماري عمومي سال 1335 از افراد 10 ساله و بيش‌تر، در سرشماري عمومي سال 1345 از افراد 7 ساله و بيش‌تر و در سرشماري عمومي سال‌هاي 1355 و 1365، طرح آمارگيري جاري جمعيت 1370 و سرشماري عمومي نفوس و مسكن 1375و 1385 از افراد 6 ساله و بيش‌تر سؤال شده است.
نقاط شهري، نقاط روستايي و جمعيت ساكن: رجوع شود به تعاريف و مفاهيم” فصل 2ـ جمعيت.“
تحصيل: منظور از تحصيل، اشتغال به تحصيل طبق برنامه‌هاي آموزشي رسمي ايران يا كشورهاي خارجي است. بنابراين، آموزش در دورههاي آموزشي غيررسمي (مانند آموزش زبان در آموزشگاه‌هاي خصوصي يا نزد معلم خصوصي) تحصيل به حساب نيامده است.
كاركنان آموزشي، دفتري و اداري واحدهاي آموزشي (آموزش و پرورش): كاركنان آموزشي شامل معلم، مدير- معلم و معلم ورزش است و كاركنان دفتري و اداري شامل متصدي آزمايشگاه و كارگاه، مراقب بهداشت، مربي پرورشي، مدير، ناظم يا معاون، كتابدار، كارمند اداري و دفتردار مي‌باشد.
مقطع تحصيلي: يك دوره كامل تحصيلي است كه به اخذ يك مدرك تحصيلي مانند دوره ابتدايي، راهنمايي، كارداني، كارشناسي‌ارشد، دكتراي تخصصي، دكتراي حرفه‌اي، دكتراي فوق‌تخصصي منجر مي‌شود.
دانش‌آموز: فردي است كه برابر مقررات در يكي از دورههاي تحصيلي آموزش و پرورش به تحصيل اشتغال دارد.
آموزش استثنايي: مخصوص آن دسته از اطفال و نوجواناني است كه داراي عقب‌ماندگي ذهني و يا جسمي، معلوليت و اختلال در يادگيري بوده و يا ناسازگار باشند و شامل دوره آمادگي، ابتدايي، راهنمايي تحصيلي، آموزش متوسطه و آموزش فني و حرفه‌اي مي‌باشد.
دوره ابتدايي: دوره تحصيلي است كه دانش‌آموز از سن 6 سالگي به آن وارد شده و پس از طي پايه‌هاي تحصيلي معين گواهينامه پايان دوره ابتدايي دريافت مي‌كند.
دوره راهنمايي : دوره تحصيلي آموزش عمومي است كه دانش‌آموزان پس از پايان دوره ابتدايي به آن وارد شده و پس از طي 3 پايه تحصيلي موفق به اخذ گواهينامه پايان دوره راهنمايي مي‌شود.
دوره متوسطه : دوره تحصيلي است كه دانش‌آموز پس از اتمام دوره راهنمايي در آن پذيرش شده و در سال اول به صورت عمومي و سپس به يكي از شاخه‌هاي نظري، فني‌حرفه‌اي يا كاردانش هدايت مي‌شود و با گذراندن واحدهاي درسي تعيين شده موفق به اخذ گواهينامه ديپلم متوسطه مي‌گردد.
دوره پيش‌دانشگاهي: مدت اين دوره يك سال است و دانش‌آموز پس از گذراندن دوره متوسطه مي‌تواند در يكي از گرايش‌هاي علوم رياضي، علوم تجربي و علوم انساني، اين دوره را به پايان رساند و در آزمون سراسري ورود به دانشگاه‌ها شركت كند.
دانش‌آموز بزرگسال: دانش‌آموزي است كه شرايط تحصيل در مدارس راهنمايي تحصيلي و متوسطه روزانه را نداشته و براي ادامه تحصيل در مدارس ويژه بزرگسالان پذيرش مي‌شود.
دوره عمومي آموزش بزرگسال: اين دوره از لحاظ مقررات تحصيلي مشابه دوره راهنمايي بوده و امكان تحصيل را براي كساني كه به لحاظ سن يا ساير شرايط نمي‌توانند در دوره روزانه تحصيل نمايند، فراهم مي‌كند.
دوره تكميلي آموزش بزرگسال: اين دوره از لحاظ مقررات تحصيلي مشابه دوره متوسطه بوده و امكان تحصيل را براي كساني كه به لحاظ سن يا ساير شرايط نمي‌توانند در دوره روزانه تحصيل نمايند، فراهم مي‌كند.
دوره مقدماتي نهضت سوادآموزي: اولين دوره تحصيلي سوادآموزي است كه در آن سوادآموز با حروف الفباي فارسي و نحوه كاربرد آن در كلمات به منظور خواندن و نوشتن متون ساده فارسي آشنا مي‌شود و هم چنين رياضي را در سطح رفع نيازهاي روزمره فرا مي‌گيرد.
دوره تكميلي نهضت سوادآموزي: دومين دوره تحصيلي سوادآموزي است كه در آن سوادآموز داراي مدرك تحصيلي دوره مقدماتي و يا تعامل آن از طريق خواندن و نوشتن كلمات و جملات متون ساده فارسي و همچنين يادگيري روخواني قرآن مجيد، رياضيات و افزايش معلومات عمومي، مهارت‌هاي لازم و توانايي تعامل با ديگران را به دست مي‌آورد.
دوره پاياني نهضت سوادآموزي: سومين دوره تحصيلي سوادآموزي است كه در آن زمينه تداوم آموزش، ارتقاء دانش، تثبيت آموخته‌ها و تقويت مهارت‌هاي لازم براي سوادآموز داراي مدرك تحصيلي يا معادل آن به منظور ورود به پايه پنجم فراهم مي‌شود.
پايه پنجم نهضت سوادآموزي: چهارمين دوره تحصيلي سوادآموزي است كه در آن سوادآموز داراي مدرك تحصيلي پاياني و يا معادل آن، با رعايت كليه قوانين و مقررات همانند دانش‌آموز پايه پنجم ابتدايي، براساس برنامه درسي تدوين شده دانش و مهارت‌هاي لازم را كسب مينمايد و در صورت موفقيت در امتحان به پايه تحصيلي بالاتر راه مي‌يابد.
دوره سوادآموزي: دوره‌اي است براي آموزش فرد بي‌سواد با سن بيش ازده سال تمام كه امكان تحصيل در نظام آموزش رسمي كشور را ندارد. اين دوره معادل پايه سوم ابتدايي در نظام آموزش رسمي است.
دوره انتقال: دوره‌اي است معادل پنجم ابتدايي براي كساني كه قبولي دورههاي تكميلي، پاياني و سوادآموزي نهضت، يا قبولي سوم و چهارم ابتدايي را داشته و شرايط ادامه تحصيل در آموزش و پرورش رسمي را ندارند.
دوره تحكيم: دوره‌اي است كه فرصت استمرار و پايداري آموخته‌ها و كاربرد آن را براي كساني كه دوره سوادآموزي را گذرانده‌اند و تمايل به ادامه تحصيل ندارند فراهم مي‌سازد.
سوادآموز تحت پوشش نهضت سوادآموزي: فردي است بي‌سواد يا كم‌سواد با سن بالاي ده سال كه امكان تحصيل در نظام آموزش رسمي كشور را ندارد و در كلاس نهضت سوادآموزي ثبت‌نام مينمايد.
سوادآموزان لازم‌التعليم: افرادي هستند كه در سنيـن 7 تا 18 سال قرار دارند و به علت عدم دسترسي به دبستان‌هاي آموزش و پرورش در مناطق روستايي، و يا بالا بودن سن كه مانع از تحصيل آنان در دبستان‌هاي مذكور مي‌باشد، توسط آموزشياران نهضت سوادآموزي تعليم داده ميشوند. نظام آموزشي لازم‌التعليم نهضت سوادآموزي كه اين افراد را تحت پوشش دارد، همانند دوره ابتدايي آموزش و پرورش، شامل 5 پايه مي‌باشد.
سوادآموز قبول شده: به سوادآموزي كه در امتحانات پايان دوره موفق به كسب نمرات قبولي شده است، سوادآموز قبول شده در امتحان گفته مي‌شود.
دوره تربيت معلم: دوره تربيت معلم 2 سال است و كساني كه داراي مدرك ديپلـم هستنـد و دوره 2 ساله تربيت معلم را به پايان مي‌رسانند، به اخذ مدرك كارداني در رشته مربوط نايل ميشوند.
دانشجو: فرد پذيرفته شده‌اي است كه برابر ضوابط معين براي تحصيل در يكي از دورههاي رسمي آموزش عالي ثبت نام كند و به تحصيل اشتغال ورزد.
مركز آموزش عالي: مؤسسه‌اي است كه براي ارائه خدمات آموزش عالي و پژوهشي از بين دارندگان مدرك ديپلم متوسطه، پيش‌دانشگاهي يا بالاتر دانشجو مي‌پذيرد و به فارغ‌التحصيلان خود مدرك كارداني يا بالاتر مي‌دهد.
دانشگاه: عالي‌ترين مؤسسه آموزش عالي كه با مجوز رسمي شوراي گسترش آموزش عالي ايجاد و حداقل از سه دانشكده تشكيل شده باشد.
آموزشگر تمام وقت مؤسسه آموزش عالي: آموزشگر مؤسسه آموزش عالي كه برابر ضوابط معين استخدام و تمام ساعات موظف اداري خود را در مؤسسه محل خدمت، انجام وظيفه مي‌كند.
آموزشگر پاره‌وقت مؤسسه آموزش عالي: آموزشگر مؤسسه آموزش عالي كه در يك دوره زماني معين به ارائه خدمات آموزشي نظري و يا عملي مي‌پردازد.
ثبت‌نام شده آموزش عالي: فردي كه برابر ضوابط معين پذيرفته شده و در يكي از مؤسسات آموزش عالي ثبت نام كرده است.
دانش‌آموخته آموزش عالي: فردي كه يكي از دورههاي تحصيلي آموزش عالي را با موفقيت به پايان رسانده است و برابر ضوابط معين مدرك تحصيلي دريافت مي‌كند.
آموزش‌ديدگان (كارآموزان) سازمان آموزش فني و حرفه‌اي كشور: افرادي هستند كه براي فراگرفتن حرفه‌اي خـاص، بازآموزي يا ارتقاي مهارت، براي مدت معيني در مراكز آموزشي اين سازمان آموزش مي‌بينند.
مركز آموزش ثابت در سازمان آموزش فني و حرفه‌اي كشور: محلي دولتي، متشكل از حداقل 5 كارگاه آموزشي است كه داراي هويتي قانونمند مي‌باشد و ساختار آن مورد تصويب معاونت برنامه‌ريزي و نظارت راهبردي نهاد رياست جمهوري (سازمان مديريت و برنامه‌ريزي سابق) قرار گرفته است.
جدول 5-15- تعداد دانش‌آموزان دوره متوسطه عمومي بر حسب رشته تحصيلي
جدول 6-15- تعداد دانش‌آموزان دوره پيش‌دانشگاهي بر حسب رشته تحصيلي
جدول 7-15- تعداد آموزشياران نهضت سوادآموزي بر حسب جنس
جدول 8-15- تعداد روستاهاي تحت پوشش نهضت سوادآموزي
جدول 9-15- تعداد قبول شدگان و فارغالتحصیلان دورههاي آموزشي (ابتدايي/ راهنمايي/ متوسطه عمومي/ پيش دانشگاهي)
جدول 10-15- تعداد قبول شدگان دورههاي نهضت سوادآموزي بر حسب جنس
جدول 11-15- تعداد دانشجويان و آموزشگاه‌هاي دوره تربيت معلم
جدول 15-15- تعداد ثبت‌نام شدگان دانشگاه‌ها و مراكز آموزش عالي و دانشگاه آزاد اسلامي.
جدول 16-15- تعداد دانش‌جویان دانشگاه‌ها و مراكز آموزش عالي و دانشگاه آزاد اسلامي
جدول 17-15- تعداد دانش‌آموختگان دانشگاه‌ها و مراكز آموزش عالي و دانشگاه آزاد اسلامي
جدول 18-15- تعداد مراكز ثابت سيار سازمان آموزش فني و حرفه اي كشور
جدول 19-15-تعداد مربيان در مراكز ثابت سازمان آموزش فني و حرفه‌اي
