مقدمه
بانكها، مؤسسات اعتباري، شركتهاي بيمه، سازمان بورس اوراق بهادار تهران، صندوقهاي قرضالحسنه، صندوقهاي بازنشستگي و شركتهاي سرمايهگذاري، مؤسسات مالي كشور را تشكيل ميدهند كه در زير به تاريخچه فعاليت آماري و روش گردآوري اطلاعات آماري آنها اشاره ميشود.
1- پول و بانك
جمعآوري آمارهاي پولي و بانكي كشور با تأسيس بانك ملي ايران در سال 1307شروع شد و از سال 1314، با تأسيس اداره آمار و بررسيهاي اقتصادي در اين بانك گسترش يافت. پس از تشكيل بانك مركزي ايران در سال 1339، اين وظيفه به بانك مذكور واگذار شد.
در حال حاضر، بانك مركزي جمهوري اسلاميايران با استفاده از گزارشهايي كه از بانكهاي كشور بهطور مرتب دريافت ميكند، آمـارهاي پـولي و بانكـي كشور را جمعآوري و منتشر مينمايد.
2- بيمه
شركت سهامي بيمه ايران در سال 1314 تأسيس شد. جمعآوري آمارهاي مربوط به بيمه، با تشكيل اداره آمار و اطلاعات در شركت مذكور، از سال 1339 شروع شد. اين اداره پس از تغيير و تحولاتي چند، در سال 1345 تجديد سازمان يافت و با امكانات گستردهتري به جمعآوري آمارهاي بيمه در كشور پرداخت.
در سال 1350، بيمه مركزي ايران با هدف هدايت و نظارت فعاليتهاي بيمه تأسيس گرديد و تهيه و انتشار آمارهاي بيمه به اداره آمار اين سازمان واگذار شد. در حال حاضر، آمارهاي مربوط به بيمه توسط بيمه مركزي جمهوري اسلاميايران، با استفاده از اسناد و مدارك شركتهاي مختلف بيمه، جمعآوري و منتشر ميشود.
3- بورس
آمـارهاي مـربـوط بـه معـامـلات سهام اوراق بهادار دركشـور، از سال1346 توسط "سازمـان بـورس اوراق بهـادار تهران" بـه روش ثبتي جمعآوري و منتشر ميشود.
4- ساير فعاليتهاي مالي
علاوه بر موارد فوق، فعاليتهايي توسط شركتهاي تعاوني اعتبار، براي تأمين نيازهاي مالي اعضاي اين شركتها انجام ميشود كه آمارهاي مربوط به آن، از سال 1370 به صورت ثبتي از وزارت تعاون دريافت و منتشر شده است. بهعلاوه فعاليتهايي توسط صندوقهاي قرضالحسنه و ساير مؤسسات اعتباري انجام ميشود كه اطلاعات آماري آنها، تاكنون بهطور جامع جمعآوري نشده است.
اطلاعات و آمار مندرج در اين فصل، شامل تعداد واحدهاي بانكي، ميزان داراييها و بدهيهاي آنها، تغيير در منابع و مصارف بانكها، نقدينگي، سپردههاي بخش دولتي و غير دولتي نزد بانكها و بدهي بخشهاي مذكور به بانكها، اعتبارات اعطايي بانكها به بخش غيردولتي برحسب بخشهاي اقتصادي، اسناد متبادله بانكي، وضعيت اوراق مشاركت منتشره، موجودي اوراق قرضه دولتي، حق بيمه عايد شده و خسارت واقع شده بازار بيمه كشور، معاملات سهام در بـورس اوراق بهادار و مشخصـات شركتهاي تعاوني اعتبار ميباشد.
تعاريف مفاهيم
عمليـات بانكــي: عبارت از قبول سپـرده، اعطـاي تسهيـلات بانكي، معـاملات برات و سفته، معاملات ارزي، عمليات مربـوط بـه اوراق و اسناد بهادار، نقل و انتقال وجوه در داخل كشور و نظاير آن، طبق قانون است.
واحد بانكي: عبارت از شعبه، نمايندگي و باجه است.
سيستم بانكي: بـه مجمــوعـه بانـكهاي دولتـي، غيـر دولتـي،
مؤسسات اعتباري غيربانكي و بانك مركزي جمهوري اسلاميايران اطلاق ميشود.
بانكهاي تخصصي: بانكهايي هستند كه فقط در زمينههاي خاصي به فعاليت اقتصادي ميپردازند و اعتبارهاي خود را در جهت خاصي هدايت ميكنند. بانكهاي صنعت و معدن، مسكن، كشاورزي و توسعه صادرات، بانك تخصصي و بقيه بانكها، تجاري به شمار ميروند.
بانكهاي تجاري: بانكهايي هستند كه فعاليت اعتباري آنها به بخش اقتصادي خاصي محدود نميشود.
بخش دولتي: به دولت، شركتها، مؤسسات دولتي و شهرداريها اطلاق ميشود.
بخش غير دولتي: شامل بخش خصوصي، نهادهاي انقلاب اسلاميو بعضي از شركتهاي تحت پوشش وزارتخانهها است.
تسهيلات اعطايي به بخش دولتي: تسهيلاتياست كه سيستم بانكي در اختيار دولت، شركتها، مؤسسات دولتي و شهرداريها قرارميدهد. اين تسهيلات ميتواند به صورت خريد اوراق بهادار دولتي (اسناد خزانه و اوراق قرضه) يا اعتبارات مستقيم باشد.
تسهيلات اعطايي به بخش غير دولتي: تسهيلاتي است كه بانكها از طريق قراردادهاي مختلف اسلامي، به موجب قانون عمليات بانكي بدون ربا و آيين نامههاي مصـوب، از ابتداي سال 1363 به بخـش غير دولتي اعطا ميكنند. اين قراردادها عبارتند از: مشاركت حقوقي، مشاركت مدني، فروش اقساطي، سرمايهگذاري مستقيم، مضاربه، مزارعه، مساقات، جعاله، معاملات سلف، اجاره به شرط تمليك، قرضالحسنه و خريد دين.
مشاركت حقوقي: عبارت از تأمين قسمتي از سرمايه شركتهاي سهاميجديد و يا خريد قسمتي از سهام شركتهاي سهاميموجود است.
مشاركت مدني: عبارت از در آميختن سهمالشركه نقدي و يا غيرنقدي اشخاص حقيقي و يا حقوقي متعدد به نحو مشاع، به منظور انتفاع، طبق قرارداد است.
فروش اقساطي: عبارت از واگذاري "عين" به بهاي معلوم به غير، به ترتيبي است كه تمام يا قسمتي از بهاي مذكور به اقسـاط مساوي و يا غيرمساوي، در سررسيد يا سررسيدهاي معين دريافت گردد.
سرمايهگذاري مستقيم: عبارت از تأمين سرمايه لازم براي اجراي طرحهاي توليدي و طرحهاي عمراني انتفاعي توسط بانكها، بدون مشاركت اشخاص حقيقي يا حقوقي غير بانكي است.
مضاربه: قراردادي است كه به موجب آن يكي از طـرفين (مالك)،
عهدهدار تأمين سرمايه (نقدي) ميشود، با قيد اينكه طرف ديگر (عامل)، با سرمايه مذكور تجارت كند و در سود حاصله، هر دو طرف شريك باشند.
مزارعه: قراردادي است كه به موجب آن يكي از طرفين (زارع)، زمين مشخصي را براي مدت معيني، به شخص ديگر (عامل) بدهد تا در زمين مذكور زراعت كند و حاصل بين زارع و عامل تقسيم شود.
مساقات: معاملهاي است كه بين صاحب درخت و امثال آن با عامل در مقابل حصه مشاع معين از ثمره واقع ميشود. ثمره، اعم از ميوه، برگ، گل و غير آن است.
جعاله: عبارت از التزام شخص (جاعل يا كارفرما)، به اداي مبلغ يا اجرت معلوم (جعل) در مقابل انجام عملي معين، طبق قرارداد است. طرفي كه عمل را انجام ميدهد، "عامل" يا پيمانكار ناميده ميشود.
معاملات سلف: منظور از معاملات سلف، پيشخريد نقدي محصولات توليدي به قيمت معين است.
اجاره به شرط تمليك: عقد اجارهاي است كه در آن، شرط شود مستأجر در پايان مدت اجاره، در صورت عمل به شرايط مندرج در قرارداد، عين مستأجره را مالك شود.
قرضالحسنه: عقدي است كه به موجب آن، بانكها مبلـغ معيني را طبق ضوابط مقرر، به اشخاص اعم از حقيقي يا حقوقي، به قرض واگذار مينمايند.
خريد دين: عبارت از پرداخت وجه سندي وعدهدار مانند سفته و برات پيش از سررسيد آن سند، به مبلغيكمتر از ارزش اسمي آن است.
سپردههاي بخش غيردولتي: سپردههايي اســت كه به وسيلــه اشخاص حقيقي و حقوقي خصوصي، طبق ضوابطي به بانكها سپرده ميشود.
سپردهها و وجوه بخش دولتي: مجموع سپردههايي است كه وزارتخانهها، مـؤسسات و شركتهاي دولتي، نزد سيستم بانكي نگه ميدارند.
وجوه اداره شده: وجوهي است كه طبق قرارداد يا قانون، براي مصارف شخصي در اختيار بانك گذارده ميشود. بانك به نيابت واگذاركننده و يا بدون نظارت وي، اين وجوه را به مصارف تعيين شده ميرساند.
سپردههاي قانوني: درصـد معينـي از سپـردههاي ديـداري و غير ديداري مردم نزد بانكها است كه بايد مطابق قانون، در بانك مركزي جمهوري اسلامي ايران نگهداري شود.
سپردههاي ديداري: به سپـردههايي اطـلاق ميشـود كه بانك در برابر دارنده آن متعهد است به محض رويت چك از طرف او، وجـه سپـرده را بـه ميـزاني كـه در چك قيـد شـده است، بپردازد. به سپردههاي ديداري، سپردههاي قرضالحسنه جاري نيز
گفته ميشود.
سپردههاي غير ديداري: بخشي از نقدينگي است كه از درجه نقد شوندگي كمتري نسبت به پول برخوردار است و شامل مجموع وجوه در حسابهاي قرضالحسنه پسانداز و سرمايهگذاري مدتدار ميباشد.
سپردههاي قرضالحسنه پسانداز: به سپردههايي اطلاق ميشود كه سودي به آنها تعلق نميگيرد، ولي طبق قانون، بانكها ميتوانند به منظور جذب و تجهيز اين گونه سپردهها، به قيد قرعه جوايز ثابت نقدي و يا جنسي به سپردهگذاران اعطا كنند.
سپردههاي سرمايهگذاري مدتدار: به سپردههايي اطلاق ميشود كه بانكها به صورت سپردههاي سرمايهگذاري كوتاه مدت يا بلندمدت، از مردم قبول ميكنند. بانكها در مورد سپردههاي سرمايهگذاري مدتدار، فقط به عنوان وكيل سپردهگذار عمل ميكنند و منافع حاصل از اين سپردهها، طبق عقود اسلامي مورد استفاده قرار ميگيرد. منافع براساس عقد قراردادي بين سپردهگذار و بانك، تقسيم ميشود.
بدهي بخش دولتي: عبـارت از مجمـوع مـانـده وامهايي است كه وزارتخانهها يا شركتهاي دولتي، طبق مجوزهاي قانوني خاص، از سيستم بانكي دريافت داشتهاند.
بدهي بخش غيردولتي: عبارت از مجمـوع مـانـده تسهيـلات و وامهايي است كه توسط بانكها، به بخش غيردولتي اعطا ميشود.
داراييهاي خارجي سيستم بانكي: شامل طلا و ارز پشتوانه سهام ايران در مؤسسات بينالمللي، طلا و ارز آزاد است.
نقدينگي: شامل اسكناس و مسكوك در دست اشخاص و سپردههاي ديداري و غير ديداري بخش غير دولتي نزد بانكها است.
پول: بخشي از نقدينگي است كه از درجه نقد شوندگي بالايي برخوردار است و در ايران، شامل سپردههاي ديداري بخش غيردولتي نزد بانكها، و اسكناس و مسكوك در دست اشخاص است.
شبهپول: به آن قسمت از سپردههاي بخش غيردولتي نزد بانكها كه از درجه نقدينگي كمتري، نسبت به سپردههاي ديداري بخش غيردولتي برخوردار است، اطلاق ميشود. در حال حاضر، شبه پول شامل سپردههاي سرمايهگذاري مدتدار، سپردههاي قرضالحسنه پسانداز و سپردههاي متفرقه است.
مانده در پايان سال: بـه حاصـل جمـع مابهالتفـاوت پرداختيها و دريافتيها در طول سال، با موجودي اول سال اطلاق ميشود.
منابع بانك: به تمامياقلام بدهي و سرمايه بانك اطلاق ميشود.
مصارف بانك: به تمامياقلام دارايي بانك اطلاق ميشود.
منابع مسدود: بخشي از منابع بانكها است كه در اثر اعمال سياست پولي (تعيين نسبت سپرده قانوني، فروش اوراق قرضه بـه بانكها و...)، نزد بانك مركزي جمهوري اسلاميايران مسدود شده است و بانكها حق استفاده از آن را ندارند.
بيمه: عقدي است كه به موجب آن، يك طرف تعهد ميكند در ازاي پرداخت وجه از طرف ديگر، در صورت وقوع يا بروز حادثه، خسارت وارده بر وي را جبران نمايد يا وجه معيني را بپردازد. متعهد را بيمهگر، طرف تعهد را بيمهگذار وجهي را كه بيمهگذار ميپردازد، حق بيمه و آنچه را كه بيمه ميشود موضوع بيمه مينامند.
حق بيمه مستقيم: حق بيمهاي است كه مستقيماً توسط بيمهگذار به بيمهگر پرداخت ميشود و در اينجا به مفهوم حق بيمهاي است كه در داخل كشور توليد ميشود.
حق بيمه صادره: منظور از حق بيمه صادره، حجم حق بيمه مستقيم بازار بيمه كشور در سال مورد بررسي (براساس سيستم مبتني بر سال مالي) ميباشد و حق بيمههاي غيرمستقيم كه از طريق عمليات اتكايي كسب گرديده است، در محـاسبـات منظـور نميشود.
حق بيمه عايدشده: عبارت از تفاضل ذخاير حق بيمه ابتدا و انتهاي دوره با حق بيمههاي همان دوره است.
خسارت واقع شده: عبارت است تفاضل ذخاير خسارت معوق ابتدا و انتهاي دوره با خسارتهاي پرداختي همان دوره.
خسارت پرداختي: وجهي است كه بيمهگر بعد از وقوع حادثه موضوع بيمه، جهت جبران خسارت به بيمهگذار پرداخت ميكند.
ضريب خسارت: نسبت خسارت واقع شـده بـه حـق بيمه عايد شده است. (خسـارت معـوق و ذخيـره حق بيمه در محـاسبـه آن لحاظ شده است).
بيمه اتكايي: قراردادي است كه براساس آن، يك شركت بيمه (واگذارنده) تمام يا بخشي از تعهدات خود را در قبال پرداخت حق بيمه، به شركت بيمه پذيرنده (بيمهگر اتكايي) واگذار و بيمهگر اتكايي در صورت تحقق خطـر، سهـم خـود را از خسارتپرداخت مينمايد.
بيمهآتشسوزي: بيمهگر در چارچوب مقررات مصوب شوراي عالي بيمه تعهد ميكند كه خسارتهاي وارد شده به اموال بيمه شده به علت وقوع آتش سوزي، انفجار و صاعقه را جبران كند. در اين نوع بيمه نامه ميتوان خطرهاي ديگري مثل زمين لرزه، سيل، طوفان، نشت آب، تركيدگي لوله، شكست شيشه، سرقت با شكست حرز و سقوط هواپيما بر روي اموال و اماكن را نيز با پرداخت حق بيمه اضافي تحت پوشش قرار داد.
بيمه باربري : بيمهگر در چارچوب مقررات مصوب شوراي عالي بيمه تعهد ميكند كه خسارتهاي وارد شده به اموال بيمه را در هنگام بارگيري، حمل و تخليه جبران نمايد.
بيمه حوادث: بيمـهگر در چارچوب مقررات مصوب شوراي عالي بيمه تعهد ميكند كه غرامت جاني ناشي از حادثه (فوت، نقص عضو و از كار افتادگي) را به بيمهشده يا ذينفع بيمه نامه پرداخت نمايد. در اين نوع بيمه با توافق و دريافت حق بيمه اضافي، هزينه پزشكي و غرامت روزانه نيز تحت پوشش قرار ميگيرد.
بيمه بدنه اتومبيل : بيمهگر در چارچوب مصوب شوراي عالي بيمه تعهد ميكند كه خسارتهاي وارده به وسيله نقليه بيمه شده ناشي از حوادث مختلف از قبيل سرقت، آتش سوزي، انفجار، تصادف، سقوط، واژگوني و به طور كلي برخورد اتومبيل به هر جسم ثابت يا متحرك و يا برخورد جسم ديگري با اتومبيل بيمه شده را جبرانكند.
بيمه شخص ثالث: بيمهگر در چارچوب مصوب شوراي عالي بيمه تعهد ميكند كه چنانچه دارنده وسيله نقليه بيمه شده به علت وقوع حواث رانندگي، مسئول جبران خسارتهاي مالي يا جاني وارده به اشخاص ثالث شناخته شود اين خسارتها را براساس شرايط بيمهنامه تا سقف تعهد مندرج در بيمهنامه پرداخت نمايد.
بيمه درمان: بيمهگر در چارچوب مصوب شوراي عالي بيمه تعهد ميكند كه هزينه معالجات پزشكي بيمه شدگان را تا مقدار مندرج در بيمهنامه پرداخت نمايد. اين بيمه براي داخل كشور به صورت گروهي و خانوادگي صادر ميشود.
بيمه كشتي : بيمهگر در چارچوب شرايط بيمه نامه متعهد ميشود كه خسارت وارده به بدنه و تجهيزات كشتي يا از بين رفتن آن بر اثر وقوع حوادثي مانند: تصادف، آتشسوزي، غرق شدن و به گل نشستن، همچنين هزينههاي نجات و سهم مالك كشتي از زيانهاي همگاني را در حدودي كه در بيمهنامه مشخص شده است پرداخت نمايد.
بيمه هواپيما: بيمهگر در چارچوب شرايط بيمهنامه هواپيما متعهد ميشود كه خسارت وارده به بدنه هواپيما يا از بين رفتن آن بر اثر حوادثي مانند سقوط، تصادم، آتش سوزي و دزدي هوايي را در حدودي كه در بيمهنامه مشخص ميشود، پرداخت نمايد. بيمه مهندسي: بيمهگر در چارچوب شرايط بيمهنامه مهندسي تعهد ميكند كه خسارتها يا زيانهاي ناشي از طراحي، ساخت، نصب و نگهداري سازهها و ماشينآلات را كه ناشي از مسئوليت مهندسان مربوط است براساس شرايط بيمهنامه جبران كند. در اين نوع بيمه، زيانهاي ناشي از خرابي ماشينآلات هم تحت پوشش بيمه قرار ميگيرد.
بيمه پول: بيمهگر در چارچوب شرايط بيمهنامه تعهد ميكند، زيانهايي كه براثر بروز سرقت (مسلحانه) و حادثه (آتشسوزي، انفجار، سيل و ...) به پول موجود در صندوق (بانكها، مؤسسات مالي و ...) يا در حال جابجايي وارد ميشود، جبران كند. به طور كلي بيمه پول به دو رشته پول در گردش و پول در صندوق تقسيم ميشود.
بيمه مسئوليت مدني: بيمهگر در چارچوب شرايط بيمهنامه مسئوليت مدني تعهد ميكند، خسارتهايي را كه بيمه گذار به طور غير عمدي به اشخاص ثالث وارد ميكند و مسئول جبران آنها شناخته ميشود، پرداخت نمايد. بيمه مسئوليت حرفهاي (پزشكان، پيراپزشكان، وكلا و ...)، بيمه مسئوليت متصديان حمل و نقل، بيمه مسئوليت كارفرما در قبال كاركنان، بيمه مسئوليت سازندگان ابنيه و بيمه مسئوليت عموميو اماكن تفريحي (هتل، سينما، استخر، پارك و ...) از انواع اين رشته بيمه است.
بيمه اعتبار: بيمه اعتبار به دو بخش اعتبار داخلي و صادرات كالا تقسيم ميشود. براساس مقررات مصوب شوراي عالي بيمه منظور از اعتبار داخلي، ظرفيت بدهي يك مشتري است كه از طرف بنگاههاي اقتصادي، در قبال ارائه كالا و خدمات، يا بانكها و مؤسسات مالي و اعتباري كه مجوز بانك مركزي را دارند و به صورت تسهيلات مالي در اختيار مشتريان قرار ميگيرند. طبق مقررات، قراردادهاي بيمه اعتبار داخلي به صورت گروهي و فقط به اشخاص حقوقي مشروط بر اينكه فعاليتهاي اقتصادي آنها متضمن ريسك عدم بازپرداخت مطالبات ناشي از اعتبارات اعطايي آنها باشد، منعقد ميشود. تامين مطالبات بيمه گذار يا ذينفع در رابطه با فروش كالاهاي صادراتي در قالب قراردادهاي گشايش اعتبار اسناد (L/C) و واگذاري اسناد در مقابل پرداخت (D/P) و واگذاري اسناد در مقابل تضمين (D/A) موضوع بيمه اعتبار صادارت ميباشد.
بيمه زندگي (عمر): نوعي بيمه است كه در آن بيمهگر متعهد ميشود، مبلغ معيني (به صورت سرمايه و يا مستمري)، به بيمهگذار و يا اشخاص ثالثي كه او تعيين كرده است، پرداختكند.
ساير انـواع بيمه: شامل اكتشـاف و استخـراج نفـت، بهـداشـت،
صداقت و امانت، عدمالنفع، وام و اعتبار و بيمه اموال در مقابل سرقت ميباشد.
بورس اوراق بهادار: محل ملاقات بانكداران، بازرگانان و واسطههاي اوراق بهادار، به منظور مبادله اوراق بهادار براي تأمين منابع مالي مورد نياز بنگاههاي توليدي ميباشد.
شركتهاي مشمول: عبارتند از شـركتهاي سهاميعـام كه در سازمان بورس اوراق بهادار پذيرفته شدهاند.اين شركتها از طريق مكانيسم بورس اوراق بهادار، اقدام به عرضه سهام خود به مردم ميكنند.
شركتهاي تعاوني اعتبار: شركتهايي هستند كه تأمين نيازهاي مالي اعضاي تحت پوشش، در قالب پرداخت انواع وام را برعهده دارنــد و شامــل شركتهاي تعاونـــي اعتبار كارمندي، كارگري و اعتبارآزاد (ساير) ميباشند.
فهرست اقلام آماری، اطلاعاتی و شاخصهای سالنامه آماری کشور - فصل 14
ردیف |
عنوان قلم |
نام دستگاه اجرایی تولیدکننده اطلاعات |
1 |
تعداد شرکتهای تعاونی اعتبار فعال در پايان اسفند |
وزارت تعاون - معاونت برنامهریزی و اقتصادی |
2 |
تعداد اعضای شرکتهای تعاونی اعتبار فعال در پايان اسفند |
وزارت تعاون - معاونت برنامهریزی و اقتصادی |
3 |
تعداد شاغلان شرکتهای تعاونی اعتبار فعال در پايان اسفند |
وزارت تعاون - معاونت برنامهریزی و اقتصادی |
4 |
میزان سرمايه شرکتهای تعاونی اعتبار فعال در پايان اسفند |
وزارت تعاون - معاونت برنامهریزی و اقتصادی |