مقدمه
آمارگيري كشاورزي در سطح ملي براي اولين بار در سال 1339، توسط اداره آمار عمومي وقت، با روش نمونهگيري انجـام شد. پـس از انجام چند آمارگيري نمونهاي كه نتايج سالهاي 1350 و1351 آن منتشر شد، درسال1352، اولين سرشماري كشاورزي روستايي، توسط مركز آمار ايران به مرحلـه اجـرا در آمـد. در اين سرشماري از طريق مراجعه به تمامي نقاط روستايي كشور، اطلاعات مورد نظر در سطح آبادي جمعآوري شد. در اين طرح، فعاليتهاي كشاورزي نقاط شهري و خانوارهاي عشايـري كه در هيچ يك از نقاط روستايي كشـــور محل مسكوني نداشتند، منظور نشد. براساس چارچوب آماري حاصل از سرشماري مذكور، طرح آمارگيري كشاورزي روستايي در سالهاي 1353، 1354 و 1356 لغايت 1359 و نيز در سالهاي 1361 و 1366 توسط مركز آمار ايران اجرا و نتايج آن منتشر شد.
در سال 1360، جهاد سازندگي ضمن اجراي طرح تهيه شناسنامه روستايي، اطلاعاتي مشابه اطلاعات حاصل از اجراي سرشماري كشاورزي سال 1352 مركز آمار ايران، گردآوري كرد.
در سال 1367، اولين سرشماري عمومي كشاورزي توسط مركز آمار ايران، در سطح نقاط شهري و روستايي كشور به مرحله اجـرا درآمد. در اين سرشماري، تمامي بهرهبرداريهاي كشاورزي مربوط به اشخاص حقيقي، از طريق مراجعه به خانوارهاي ساكن نقاط روستايي و شهري و نيز خانوارهاي غير ساكن و بهرهبرداريهاي مربوط به اشخاص حقوقي، از طريق شناسايي تمام مكانهاي محل انجام فعاليتهاي كشاورزي آنها مورد آمارگيري قرار گرفت. با استفـاده از چارچوب اين سرشماري، اولين طرح آمارگيري نمونهاي كشاورزي درسال 1371، توسط مركز آمار ايران انجام شد. در اين طرح، فقط فعاليت زراعت بهرهبرداريهاي زراعي، تحت پوشش قرار گرفت و اطلاعات مربوط به توليد، ارزش توليدات و هزينه توليد محصولات عمده زراعي و... براي سال 1370 جمعآوري شد.
در سال 1372، دومين سرشماري عموميكشاورزي كشور توسط مركز آمار ايران به اجرا در آمد. در اين سرشماري برخي از شهرها يا حوزههاي شهري كه تعداد خانوار بهرهبردار آن در زمان سرشماري 1367 قابل توجه نبوده، مورد سرشماري قرار نگرفته است. سهم اين بخش از جامعه، طبق محاسبات انجام شده، معادل 7/1 درصد تعداد خانوارهـاي بهرهبردار، 5/2 درصد اراضي زراعي زيركشت، 2/3 درصد مساحت باغ و قلمستان و 3/1 درصد تعداد دامهاي كشور در سال 1367 بوده است.
در سال 1382، سومين سرشماري عمومي كشاورزي كشور توسط مركز آمار ايران و با مشاركت وزارت جهاد كشاورزي اجرا گرديد. در اين سرشماري، براي شناسايي بهرهبرداران كشاورزي، تمام نقاط كشور به استثناي 108 شهر تحت عنوان شهرهاي منتخب، فهرستبرداري شد. فهرست بهرهبرداران كشاورزي شهرهاي منتخب، در سال 1381 با استفاده از اطلاعات موجود در وزارت جهاد كشاورزي و تحقيقات محلي، در قالب طرح «سرشماري بهرهبرداران كشاورزي شهرهاي منتخب» تهيه شد.
لازم به ذكر است، با توجه به تغييرات ايجاد شده در تقسيمات كشوري، اطلاعات جداول مربوط به سرشماري عمومي كشاورزي 1382 بر پايه آخرين محدوده استانها و براساس اطلاعات حاصل از نتايج تفصيلي اين طرح بازسازي شده و محاسبات لازم در مركز آمار ايران صورت گرفته است.
در سال 1384 با استفاده از چارچوب آماري سرشماري عمومي كشاورزي سال 1382، طرح آمارگيري از دامداريهاي كشور توسط مركز آمار ايران و با مشاركت معاونت امور دام وزارت جهاد كشاورزي براي اولين بار اجراء گرديد.
در سال 1369 براي اولين بار، آمارگاوداريهاي صنعتي توسط مركز آمار ايران گردآوري شد كه در اين طرح از فهرست گاوداريهاي صنعتي منتج از سرشماري عمومي كشاورزي 1367 استفاده گرديد. طرح مذكور، در سال 1373 به صورت سرشماري و در سالهاي 1375، 1379 و 1386 توسط مركز آمار ايران، و در سال 1383 توسط وزارت جهاد كشاورزي به صورت نمونهاي انجام و نتايج آن ارائه شده است.
آمار كشتار دام، تا سال 1346 به وسيله دفتر آمار وزارت دارايي انتشار مييافت. از سال 1347 تا سال 1375 گردآوري و انتشار آمار كشتار دام، توسط مركز آمار ايران از طريق مكاتبه با شهرداريها و براساس گزارشهاي ماهانـه شهرداريهايـي كـه داراي كشتارگـاه هستنـد، انجام شده است. از سال 1376، جمعآوري اطلاعات مذكور از طريق كشتارگاهها و با همكاري سازمان دامپزشكي كشور و شهرداريها صورت ميگيرد.
براي تهيـه و تنظيم آمار و اطلاعات مندرج در جداول اين فصل، علاوه بر نشريات مختلف مركز آمار ايران، از نشريات و گزارشهاي مربوط به سازمانهاي زير نيز استفاده شده است:
وزارت جهاد كشاورزي، وزارت نيرو، شركت سهامي خدمات حمايتي كشاورزي، سازمان شيلات ايران، سازمان جنگلها، مراتع و آبخيزداري كشور، سازمان مركزي تعاون روستايي و وزارت تعاون.
اطلاعات آماري مندرج در اين فصل، شامل آمارهايي در زمينه زراعت و باغداري، دام و طيور، جنگلداري، شيلات و شركتهاي تعاوني ميباشد. ضمناً در پايان فصل، يك جدول به ارزش افزوده فعاليتهاي "كشاورزي، شكار و جنگلداري" و "ماهيگيري" اختصاص يافته است.
تعاريـف مفاهيـم
بهرهبرداري كشاورزي: تمامي فعاليتهاي كشاورزي كه تحت مديريت واحدي قرار دارد، يك واحد توليدي كشاورزي است كه بهرهبرداري كشاورزي ناميده ميشود. اين مديريت توسط اعضاي يك يا چند خانوار (اشخاص حقيقي) يا توسط يك شركت رسمي يا مؤسسه عمومي (اشخاص حقوقي)، اعمال ميشود. در سرشماري عمومي كشاورزي 1382، اگر فعاليتهاي يك واحد توليدي كشاورزي در محدوده چند آبادي يا شهر انجام شود، هر مجموعه واقع در محدوده يك آبادي يا شهر، يك بهرهبرداري كشاورزي تلقي ميشود. در طرح مذكور، بهرهبرداريهايي سرشماري شده است كه لااقل يكي از فعاليتهاي آن، در حدنصابهاي تعيين شده زير قرار گرفته باشد:
زراعت: بهرهبرداريهايي كه در روز آمارگيري حداقل 400 مترمربع زمين زراعي دارند.
باغداري: بهـــرهبرداريهايي كه در روز آمارگيري حداقل 200 مترمربع باغ و قلمستان دارند.
پرورش دام بزرگ: بهرهبرداريهاي پرورش دهنده دام بزرگ (گاو و گوساله، گاوميش و بچه گاوميش و شتر و بچه شتر) كه در طول 365 روز گذشته(1)، داراي حداقل يك رأس دام بزرگ بودهاند.
پرورش دام كوچك: بهرهبرداريهاي پرورش دهنده دام كوچك (گوسفند و بره و بز و بزغاله) كه در طول 365 روز گذشته(1)، داراي حداقل دو رأس دام كوچك بودهاند.
پرورش ماكيان به روش سنتي: بهرهبرداريهاي پرورشدهنده ماكيان به روش سنتي كه تعداد مرغ، خروس، جوجه و ساير انواع ماكيان آن در روز آمارگيري، حداقل 10 قطعه است.
توليد گلخانهاي: بهرهبرداريهايي كه طي سال زراعي موردنظر، داراي توليد گلخانهاي در هر وسعتي بوده است.
پرورش كرم ابريشم و زنبور عسل: بهرهبرداريهايي كه در طول 365 روز گذشته(1) داراي فعاليت پرورش كرم ابريشم يا زنبور عسل به هر وسعت بوده است.
بهرهبردار كشاورزي: شخصي حقيقي يا حقوقي است كه به تنهايي يا با مشاركت ديگران، مديريت امور بهرهبرداري كشاورزي و مسئوليت فني و اقتصادي آن را به عهده داشته و مستقيماً در سود و زيان آن سهيم است.
اراضي زراعي: بخشي از زمينهاي كشاورزي است كه به فعاليت زراعت (كشت و كار نباتات سالانه) اعم از زير كشت و آيش، اختصاص يافته است.
اراضـي زراعـي آبـي: آن قسمـت از اراضـي زراعـي اسـت كه زراعت انجام شده در آن آبياري ميشود.
اراضي زراعي ديم: آن قسمت از اراضي زراعي است كه زراعت انجام شده در آن آبياري نميشود و آب مورد نياز براي رشد گياه از طريق نزولات آسماني تأمين ميشود.
سطح زير كشت (كاشت): مساحت زميني است كه به منظور توليد محصول مورد نظر در سال آمارگيري، در همان سال و يا قبل از آن، زير كشت رفته باشد.
آيش: آن قسمت از اراضي زراعي آبي يا ديم، كه در تناوب كشت قرار دارد ولي در سال زراعي موردنظر، كشت نشده است و محصولي از آن برداشت نخواهد شد كه برحسب مورد، آيش آبي يا آيش ديم محسوب ميشود.
سال زراعي: منظور از سال زراعي، اول مهرماه هر سال لغايت پايان شهريور ماه سال بعد است.
محصولات سالانه: به نباتاتي اطلاق ميشود كه به طور معمول ساقه علفي دارند و پس از برداشت محصول، بوته آن از بين ميرود و در مواردي، قسمتهاي زيرزميني گياه (ريشه، پياز و نظاير آن) براي سال بعد در زمين باقي ميماند. مانند گندم، چغندرقند، سبزيها و زعفران.
محصولات دائمي: گياهاني هستندكه غالباً تنه يا ساقه چوبي دارند و پس از برداشت محصول، تمام يا قسمتـي از گيـاه در زميـن باقي ميماند و مجدداً در سالهاي بعـد محصول ميدهد. انواع درختان و درختچههاي مثمر مانند مركبات، هلو، انگور و بوته چاي و درختان غير مثمر مانند تبريزي، محصولات دائمي محسوب ميشوند.
شبكههاي آبياري و زهكشي مدرن: به مجموعهاي از تأسيسات آبياري، شاملتأسيسات آبگيري، انتقال آب و آبرساني به مزارع و قطعات زراعي با مساحت حدود 60 تا 200 هكتار كه مجهز بـه تجهيزات كنترل، توزيع، تحويل و اندازهگيري آب باشد، اطلاق ميشود. چنين شبكهاي، آب مورد نياز را در شرايط نـرمال هيدرولوژيكي با حداقل80 درصد تضمين، تأمين ميكند.
سد: رجوع كنيد به تعاريف ومفاهيم " فصل 8- آب و برق".
توليد: مقدار محصولي است كه در دوره زماني مشخص، طي فراينـد توليد در واحد توليدي، حاصل ميشود و آماده عرضه براي فروش و مصرف است. در طرحهاي آماري مركز آمار ايران، آن مقدار توليد كه جنبه رايگان داشته يا دستمزد بابت آن جنسي باشد و يا به خودمصرفـي واحد توليدي برسد نيز، جزو توليد محسوب ميشود.
در مورد محصولات كشاورزي، توليد هر محصول به حالت متعارف آن كه از مزرعه برداشت ميشود، مورد نظر است. در مـورد برنج، وزن شلتوك، در مورد انواع لوبيا، وزن دانه خشك، در مورد يونجه، اسپرس و شبدر، وزن علوفه خشك، در مورد گردو، بادام و پسته، وزن محصول بدون پوست سبز ولي با پوست خشك و در مورد تبـريـزي، سپيـدار و... ، قـطع درخـت بـرحسب اصله، توليد محسوب ميشود.
گاوداري صنعتي: يك واحد توليدي كشاورزي است كه در آن، فعاليت پرورش دام از نظر محل و نحوه نگهداري، روش تغذيه و بهداشت دام، طبق برنامه و با رعايـت اصـول و موازين نوين و ويژه، انجام ميگيرد.
مرغ گوشتي: به نوعي مرغ و خروس اطلاق ميشود كه به منظور استفاده از گوشت آن پرورش داده ميشود.
مرغ تخمگذار: مرغي است كه براي توليد تخممرغ خوراكي، پـرورش داده ميشود. اين قبيل مرغها را در سن سه ماهگي، پولت (نيمچه تخمگذار) ميگويند.
لنبه: منظور، تخممـرغهـاي توليـد شده بدون پوست آهكي است.
مرغ مادر: مرغي است كه از تخم نطفهدار آن، براي توليد جوجه استفاده ميشود. مرغ مادر گوشتي، براي توليد جوجههاي مرغ و خروس گوشتي، و مرغ مادر تخمي براي توليد جوجههاي مرغ تخمگذار، پرورش داده ميشود.
توليد جوجه يكروزه مرغ تخمگذار و گوشتـي: فعاليتي است كه در فرايند آن بسته به مورد، تخممرغ نطفهدار از نژادهاي مرغ تخمي يا گوشتي، به جوجههاي يكروزه مرغ و خروس اجداد و مادر و نيز بـه جوجه يكروزه مرغ تخمگذار يا گوشتي، تبديل ميشود.
شاغلان: تمامي كاركناني كه در داخل يا خارج كارگاه به صورت تماموقت يا پارهوقت، خواه با مزد و حقوق يا بدون مزد و حقوق (مالكان و شركاي فعال و كاركنان فاميلي بدون مزد)، براي كارگاه كار ميكنند، شاغل محسوب ميشوند.
جبران خدمات مزد و حقوقبگيران: عبارت از مزد و حقوق و ساير پرداختيها (پول، كالا و ...) به مزد و حقوقبگيران است.
مزد و حقوق: منظور، مجموع پرداختيهاي كارگاه به صورت پول و يا كالا به مزد و حقوقبگيران است.
ساير پرداختيها (پول، كالا و ...): ايـن پرداختيها شامل پاداش، اضافهكار، هزينه خوراك و پوشاك، هزينه اياب و ذهاب، حق اولاد، حق عائلهمندي، حق مأموريت، بدي آب و هوا، سهم كارفرما از بيمههاي اجتماعي، خواربار، بليط اتوبوس و ... است.
سرمايهگذاري (ارزش تغييرات اموال سرمايهاي): تغييرات ايجاد شده در ارزش اموال سرمايهاي (مجموع ارزش خريد يا تحصيل و هزينه تعميرات اساسي اموال سرمايهاي منهاي ارزش فروش يا انتقال اموال سرمايهاي)، طي دوره زماني معين را سرمايهگذاري گويند.
اموال سرمايــهاي: تمـامي ماشيــنآلات، وسايـــل، ابــزار و تجهيزاتــي هستند كــه بــراي انجــام فعاليتهاي تـوليـدي يـا ايجاد خدمت بـه كـار گرفته ميشوند و عمر مفيد اقتصادي آنها معمولاً از يك سال بيشتر اسـت. ماشينآلات توليد و تجهيزات نيرو، ابزار و وسايل كار بادوام، لــوازم و تجهيــزات اداري، وسايل نقليه و ساختمان، نمونههايي از اموال سرمايهاي به شمار ميآيند.
شركت تعاوني: شركتي متشكل از اشخاص حقيقي، با حداقل 7 عضو است كه تمام يا حداقل 51 درصد از سرمايه آن بهوسيله اعضا تأميـن گردد و طبق مقررات موجود در قانون بخش تعاوني، به ثبــت رسيــده باشد. يادآور ميشود، قبل از تعيين حداقل اعضاي شركتهاي تعاوني بر اساس قانون مذكور، بعضي از شـركتهاي تعاوني با اعضاي كمتر از 7 نفر تشكيل شده است.
مرتع: زميني اسـت اعم از كوه و دامنه يا زمين مسطح، كــه در فصل چرا، داراي پوششي از نباتات علوفهاي خودرو باشد و با توجه به سابقه چرا، عرفاً مرتع شناخته شود. اراضي آيش ولو آنكه داراي پوشش علوفهاي خودرو باشد، مشمول تعريف مرتع نميشود.
گرده بينه: قسمتي از تنه درخت، كه تقريباً استوانهاي شكل است و از آن انواع چوب يا روكش تهيه ميشود.
چوب الواري: به چوبآلاتي اطلاق ميشود كه داراي ابعاد مشخصي از نظر طول، عرض و ارتفاع باشد.
چوب تيري: چوب درختي است كه قطر برابر سينه آن از 8 سانتيمتر كمتر نباشد و از 30 سانتي متر تجاوز نكند.
چوب تونلي: شاخههاي گردي به طول تقريباً 2 متر كه قطر ميانه آن بين 6 تا20 سانتيمتر متغير است و اغلب در معادن مصرف ميشود.
كاتين: به چوبهاي گردي گفته ميشود كه قطر آن بين 20 تا 40 سانتي متر و طول آن حدود 5/1 تا 2 متر است و قابليت تبديل به چـوبآلات الواري را ندارد.
لارده: به ضايعات حاصل از چوبآلات مستحصله كه به ابعاد و طولهاي مختلف است، اطلاق ميشود.
تنسيق: تخمين دقيق مساحت و محدوده عرفي يك يا چند دامدار، در يك مرتع است.
آبشخور: چاههاي كم عمقي است كه از آب آن، فقط براي شرب دام استفاده ميشود.
چاه مالداري: براي تأمين آب مورد نياز دامها، در دامنه كوههـا چاههايــي حفر ميكنند كه از اينگونـه چاهها همانند آرتزيـن و همچـون چشمه، آب جاري ميشود. به اين چاههـا، چـاه مالـداري
اطلاق ميشود.
مالـچ پاشي: مقصـود، ايجـاد پوششهـايي اسـت كه به منظـور جلوگيري از حركت خاك، حفظ درجه حرارت و رطوبت خاك به كار ميرود.
بادشكن زنده: عبارت است از چند رديف درخت، درختچه و بوته است كه به طور عمود نسبت به جهت باد غالب قرار ميگيرد؛ به طوري كه باد به سرعت معين به بادشكن برخورد نموده، مقداري از سرعت و انرژي خود را از دست داده و مواد محموله به ترتيب ريزي و درشتي رسوب مينمايند.
بادشكن غير زنده: عبارت است از چـند رديف مـوانع غـير زنده (مانند چپر، ديوار، سرشاخه و ...) است كه به طور عمود نسـبت به جهت باد غالب قرار ميگيرد؛ به طوري كه باد با سرعت معيـن بـه بادشـكن برخورد نموده، مقداري از سرعت و انرژي خود را از دست داده و مواد محموله به ترتيب ريزي و درشتي رسوب مينمايند.
حفاظت و قرق: عبارت از انتخــاب و اعلام مساحت مناطق و محدودههاي داراي فرسايش زياد و يا حساس به فرسايش است.
حوزه آبريز: رجوع كنيد به تعاريف و مفاهيم "فصـل 1ـ سرزميـن و آب وهوا ".
اراضي آبخيزها: تمامي نقاطي از حوضه رودخانه، كـه آبهاي روان ناشي از بارندگي، از آن به رودخانه منتهي ميشود، اراضي آبخيز رودخانه مينامند.
آبخيزداري: تمامي فعاليتهايي كه براي احيا و اصـلاح حوضه آبخيز انجام ميگيرد، آبخيزداري ناميده ميشود.
ستانده: رجوع كنيد به تعاريف و مفاهيم "فصل21ـ حسابهاي ملي".
مصرف واسطه: رجوع كنيد به تعاريف و مفاهيم "فصل 21ـ حسابهاي ملي".
ارزش افزوده: رجوع كنيد به تعاريف و مفاهيم "فصل 21ـ حسابهاي ملي".
فهرست اقلام آماری، اطلاعاتی و شاخصهای سالنامه آماری کشور - فصل 5
ردیف |
عنوان قلم |
نام دستگاه اجرایی تولیدکننده اطلاعات |
1 |
سطح زیر کشت تحت پوشش شبکههای مدرن آبیاری و زهکشی برحسب سازمان آب منطقهای |
وزارت نیرو- سازمان مدیریت منابع آب ایران |
2 |
میزان آب ورودی به شبکههای مدرن آبیاری و زهکشی برحسب سازمان آب منطقهای |
وزارت نیرو- سازمان مدیریت منابع آب ایران |
3 |
متوسط قیمت فروش یک کیلوگرم از محصولات سالانه منتخب در مناطق روستایی |
مرکز آمار ایران – دفتر شاخص قیمتها |
4 |
متوسط قیمت فروش سرخرمن یک کیلوگرم از محصولات دائمی منتخب در مناطق روستایی |
مرکز آمار ایران – دفتر شاخص قیمتها |
5 |
مقدار کود شیمیایی توزیع شده |
شرکت سهامی خدمات حمایتی کشاورزی |
6 |
مقدار تولید انواع گوشت |
وزرات جهاد کشاورزی- معاونت امور دام |
7 |
مقدار تولید شیر |
وزرات جهاد کشاورزی- معاونت امور دام |
8 |
مقدار تولید تخم مرغ |
وزرات جهاد کشاورزی- معاونت امور دام |
9 |
تعداد شرکتهای تعاونی فعال کشاورزی تحت پوشش وزارت تعاون |
وزارت تعاون- معاونت برنامهریزی و اقتصادی |
10 |
تعداد اعضاي شرکتهای فعال تعاونی کشاورزی تحت پوشش وزارت تعاون |
وزارت تعاون- معاونت برنامهریزی و اقتصادی |
11 |
تعداد شاغلان شرکتهای فعال تعاونی کشاورزی تحت پوشش وزارت تعاون |
وزارت تعاون- معاونت برنامهریزی و اقتصادی |
12 |
میزان سرمايه شرکتهای فعال تعاونی کشاورزی تحت پوشش وزارت تعاون |
وزارت تعاون- معاونت برنامهریزی و اقتصادی |
13 |
تعداد شرکتهای تعاونی کشاورزی تحت پوشش سازمان تعاون روستایی |
سازمان مرکزی تعاون روستایی |
14 |
تعداد اعضاء شرکتهای تعاونی تحت پوشش سازمان تعاون روستایی |
سازمان مرکزی تعاون روستایی |
15 |
مساحت جنگل |
سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور |
16 |
مساحت انواع مراتع |
سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور |
17 |
مساحت پدیدههای بیابانی |
سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور |
18 |
مساحت جنگلكاري |
سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور |
19 |
میزان تولید نهال |
سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور |
20 |
تعداد شناورهای صیادی |
سازمان شیلات ایران |
21 |
تعداد صیادان عضو تعاونی صیادی |
سازمان شیلات ایران |
22 |
* سهم جنگل از مساحت استان |
سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور |
23 |
* سهم مراتع از مساحت استان |
سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور |
24 |
* سهم مساحت پدیدههای بیابانی از مساحت استان |
سازمان جنگلها و مراتع و آبخیزداری کشور |
جدول 02-5- متوسط قيمت فروش يك كيلوگرم از محصولات سالانه منتخب در مناطق روستايي (ريال)
جدول 03-5- متوسط قيمت فروش سرخرمن يك كيلوگرم از محصولات دائمي منتخب در مناطق روستايي (ريال)
جدول 04-5- مقدار توليد انوع گوشت (قرمز و مرغ)، شير و تخم مرغ
جدول 07-5- مساحت جنگلكاري و توليد نهال در سال
جدول 08-5- تعداد شناورهاي صيادي برحسب نوع شناور در پايان اسفند