مقدمه
بــررســي هـزينــه و درامد خانــوار (بودجه خانوار)، براي اوليــن بــار در ســال 1314 تــوســط بــانـك ملـي ايران انجــام شــده و هــدف اصلــي ايــن بـررسـي، بـــه دست آوردن ضرايب مصرف براي محاسبه شاخص هزينه زندگي بوده است.
در ســال 1338 پس از يــك وقفــه طولاني، اداره بــررسـي‌هــاي اقتصادي بانك ملـي ايـران بــه منظور تجـديـدنـظـر در ضـرايـب اهــميــت شـاخـص هـزينــه زنــدگي، در23 شهر كشور، با مراجعــه بــه خــانـوارهاي نمــونـه بــه تهيــه آمــار در ايـــن زمينــه مبــادرت نمــود. از ســال 1344 بـانـك مركــزي ايــران، بــررسـي‌هــايــي را در مـــورد هــزينــه و درامد خـانـوارهـاي شهــري، بـه‌طـــور مـرتــب انــجام داده اســـت. از سال 1347، آمــارگيــري از هـــزينـه خـانـوارها در نقاط شهـري و در مقيـاســي گستــرده‌تــر، تـوســط مــركز آمار ايران شـروع شــد. ايــن آمــارگيـري از سال 1353 عـلاوه بـر هزينـه، درامد خانـوارهـاي شهـري را نيـــز شـامـل مــي‌شـود و تــاكنــون بـه استثنــاي سـال‌هــاي 1355، 1357و 1360، همــه سـالـه انجــام شده و نتايج آن استخراج و منتشر شده است.
آمــارگيــري از هــزينــه و درامد خانوارهاي روستايي، در ســـال 1342 بـــراي اوليــــن بــار تـــوســط اداره كـل آمـار عمــومــي سـابــق انجــام شــد و سپــس بــا تــأسيــس مــركـز آمار ايران در سال 1344، در مقياسي وسيع‌تر، ادامه يافت.
در حـال حـاضــر، آمــار هـزينــه و درامد خـانوارهاي شهــري، از طـريـق دو منبـع "مـركـز آمار ايران" و "بانك مـركـزي جمهـوري اسلامـي ايران" و آمـار هـزينـه و درامد خــانــوارهـاي روستـايـي، توسط مركز آمار ايران منتشر مي‌شود.
در اين فصــل، آمــار متوسط هزينه‌هاي خوراكي و غيرخوراكي سالانه يك خانوار شهري و روستايي برحسب دهك‌هاي هزينه و وسعت خانوار و متوسط درامد سالانه خـانـوارهـاي مـذكور برحسب منابــع درامد، بـراسـاس نتـايــج طـرح‌هـــاي آمــاري مــركـــز آمار ايران ارائه شده اســت. طــرح‌هــاي مــذكــور، بــا استـفاده از توصـيه‌هاي ســازمــان ملل متحــد (بــراساس نشريه‌هايNHSCP و SNA) بـه روش آمارگيـــري نمــونــه‌اي، از طـريــق مــراجعه به خـانــوارهــاي نمونه در نقاط شهري و روستايي انجام مي‌گيرد.
تعاريف مفاهيم
هـزينـه: ارزش پـــولـي كـــالاي تهيه شده يا خدمت انجام شــده تـوسـط خـــانــوار بــه منظـور مصـرف اعضــا و يـا هــديــه بــه ديگـــران، هــزينــه ناميــده مـي‌شــود. كـــالا يــا خـدمــت تهيــه شــده مـي‌تـوانــد از طــريــق خريد، تــوليــد خــانگــي، در بــرابــر خــدمت، از محل كسب و مجــانـي (از ســازمــان‌هــا)، در اختيـــار خــانـوار قـــرار گيــرد كــه بــه صــورت پولي براورد شـده و جـزو هزينه منظور مي‌شود.
هزينه ناخالص: عبارت از هزينه خانوار، بدون كسر فروش دست دوم كالاها است.
هزينه خالص: عبــارت از هــزينـه نـاخـالص منهاي فروش دســت دوم كــالاهــا است. بنابــرايــن در مــواردي كـــه ارزش كــالاهــاي فروخته شده بيش‌تر از ارزش كالاهاي خــريــداري شـده باشد، حاصل به صورت عدد منفي درج مي‌شود.
خانوار، نقاط شهري، نقاط روستايي:رجوع كنيد به تعاريف و مفاهيم " فصل 2 - جمعيت".
دهـك: هـزينه جامعه مصرف‌كننده را براساس ميزان هزينه كـالاهــا و خـدمـات مصـرفـي مرتب و سپس جامعه را به ده گـروه مسـاوي تقسيـم مـي‌كند و هر قسمت را يك دهك مي‌نامند.
درامد: تمـامي وجـوه و ارزش كـالاهـايــي اســت كه در برابر كــار انجــام شــده يــا سـرمايـه بـه كــار افتــاده و يــا از طــريــق منـابــع ديگــر (حقــوق بـازنشستگــي، درامدهــاي اتفاقي و نظاير آن)، در زمــان آمـاري مـورد نظـر به خانوار تعلــق گرفتــه باشد. در اين طرح، انواع درامد خالص به شرح زير است:
درامد خالص مزد و حقوق بگيري بخش عمومي/بخش تعاوني/ بخش خصوصي: درامد تمــامــي اعضــاي شاغل مزد و حقـــوق‌بگيــر خــانوار در بــخش عمومي/ بخـش تعاوني/ بخش خصــوصــي اسـت كه شامل دريافتي‌هاي مستمر و غيرمستمر پولي و غيرپولي آنان، پس از كسر ماليات و بازنشستگي مي‌باشد.
درامد مشاغل آزاد كشاورزي: درامد افرادي از خانوار كه در بخش كشاورزي، به‌صورت كارفرما و يا كاركن مستقل كار مي‌كننـــد، پــس از كســـر هــزينـه‌هاي شغلـي، به عنوان درامد مشاغل آزاد كشاورزي تلقي شده است. هزينه‌هاي شغلي شامل مزد و حقوق پرداختي، هزينه مواد اوليه، ابزار بي‌دوام، استهلاك، ساير هزينه‌هاي توليد و همچنيـن ماليات شغلي مي‌باشد.
درامد مشـاغـل آزاد غيركشاورزي: درامد افرادي از خانوار كه به صورت كارفرما يا كاركن مستقل، در مشاغل آزاد غيـركشـاورزي بـه كـار اشتغـال دارنـد، پــس از كســر هزينه‌هاي شغلي، به عنوان درامد مشاغل آزاد غيركشاورزي منظور شده است.
درامدهاي متفرقه: تمامي وجوه و ارزش كالاهايي است كه خــانــوار از طـريقـي بـه غير از اشتغال اعضاي خود دريافت كــرده اسـت، ماننــد درامد حــاصل از فروش مصنوعات ســاختــه شــده تـوسط خانوار در خانه، حقوق بازنشستگي، اجــاره امـوال منقول و غيرمنقول، سود سرمايه‌گذاري، كمك‌هـاي دريـافتي از سازمان‌هاي اجتماعي و مؤسسات خيـريـه.
جدول 01-21- متوسط هزينه و درآمد سالانه يك خانوار شهري استان‌هاي كشور در سال (ريال)
جدول 02-21- متوسط هزينه و درآمد سالانه يك خانوار روستايي استان‌هاي كشور در سال (ريال)
